۵ تمرین گفتاردرمانی برای تلفظ س چیست؟ حرف «س» یکی از پرکاربردترین صداها در زبان فارسی است و درست تلفظ کردن آن نقش زیادی در وضوح گفتار دارد. بسیاری از کودکان (و حتی برخی بزرگسالان) در بیان این حرف دچار مشکل میشوند و به جای آن، صداهایی مانند «ث»، «ش» یا حتی «ت» را جایگزین میکنند.
خوشبختانه با تمرینهای هدفمند گفتاردرمانی، میتوان تلفظ صحیح «س» را بهصورت تدریجی آموزش داد. در این مقاله، با ۵ تمرین مؤثر و علمی برای تلفظ درست حرف «س» آشنا میشویم که هم در جلسات گفتاردرمانی و هم در منزل قابل انجام است.
علت اشتباه در تلفظ حرف «س» چیست؟
پیش از شروع تمرینها، لازم است بدانیم چرا برخی افراد در بیان «س» مشکل دارند.
تلفظ صحیح این حرف نیاز به هماهنگی دقیق بین زبان، دندانها و جریان هوا دارد. کوچکترین خطا در این هماهنگی باعث میشود صدای تولیدی تغییر کند.
شایعترین دلایل خطا در تلفظ «س» عبارتاند از:
- جایگاه نادرست زبان مثلاً زبان بیش از حد جلو یا عقب قرار میگیرد
- ضعف عضلات زبانی و فکی
- عادت گفتاری نادرست در کودکی
- اختلالات ساختاری دهان (مثل شکاف کام یا دندانهای نامرتب)
- مشکلات شنوایی یا تقلید اشتباه از اطرافیان
تلفظ صحیح حرف «س» چگونه است؟
برای تولید صدای «س»، نوک زبان باید پشت دندانهای جلوی بالا و نزدیک لثه قرار گیرد، بدون اینکه به آن بچسبد. هوای بازدم از بین زبان و دندانها عبور میکند و صدایی بیصدا (بدون لرزش تارهای صوتی) تولید میشود. این یعنی:
لبها کمی باز، دندانها نزدیک هم، و زبان در پشت دندانهای بالا قرار دارد.
گام اول در درمان: آگاهی از محل تولید صدا
درمانگر ابتدا به فرد کمک میکند تا محل دقیق تولید صدا را درک کند. برای این کار میتوان از آینه استفاده کرد. فرد باید جلوی آینه بایستد، دهان را باز کند، و مشاهده کند زبان در کجا قرار میگیرد.
گاهی گفتاردرمانگر با استفاده از قاشق پلاستیکی کوچک یا چوب زبانگیر، محل مناسب زبان را به کودک نشان میدهد.
۵ تمرین گفتاردرمانی مؤثر برای تلفظ حرف «س»
در ادامه، پنج تمرین گامبهگام و علمی معرفی شدهاند که به بهبود تلفظ «س» کمک میکنند.
این تمرینها از تمرینات پایهای حرکتی تا تمرینهای گفتاری واقعی پیش میروند تا عضلات، شنوایی و دقت گفتاری فرد تقویت شود.
۱. تمرین تقویت زبان (آمادهسازی دهان)
قبل از هر تمرین گفتاری، باید عضلات دهان و زبان را گرم و فعال کرد. تمرینهای ساده زیر برای این هدف مناسباند:
- بیرون آوردن زبان و نگه داشتن آن برای ۵ ثانیه این تمرین باعث تقویت عضلات نوک زبان میشود.
- لمس پشت دندانهای بالا با نوک زبان، سپس پایین آوردن آن تا پشت دندانهای پایین
- حرکت زبان به چپ و راست روی لبها
- لیسیدن لبها مانند چرخش زبان روی بستنی خیالی
- فوت کردن آرام با لبهای نیمهباز تا جریان هوا تقویت شود
این تمرینها باعث هماهنگی بهتر بین زبان، لب و جریان هوا میشوند که برای تولید «س» حیاتی است.
۲. تمرین جریان هوا و کنترل بازدم
برای تلفظ صحیح «س»، جریان هوای خروجی باید متمرکز و ثابت باشد. در گفتاردرمانی، تمرینهای زیر به فرد کمک میکند تا مسیر درست هوا را بیابد:
- گذاشتن یک تکه کاغذ یا پر سبک مقابل دهان و فوت کردن آرام طوری که فقط پر حرکت کند (نه با صدای «ف»)
- گفتن صدای بیصدا “س” بدون استفاده از تارهای صوتی و احساس خروج هوا از بین دندانها
- تمرین با نی و لیوان آب: فرد در آب فوت کند تا حبابهای کوچک تشکیل شود.
- گفتن متوالی «س» در بازدمهای کوتاه: مثال → س… س… س… (بدون گفتن هیچ حرف دیگری)
✅ نکته: اگر صدای تولیدی شبیه «ش» یا «ث» شد، یعنی زبان بیش از حد بالا یا پایین قرار گرفته است.
۳. تمرین تمایز شنیداری و تصویری (تشخیص صدای س)
کودکان اغلب نمیتوانند تفاوت بین صدای درست و اشتباه را تشخیص دهند. بنابراین باید ابتدا گوش آنها را برای تمایز صدا آموزش داد.
میتوان از بازیهای ساده برای تقویت شنوایی استفاده کرد:
| نوع تمرین | توضیح | هدف |
| تشخیص شنیداری | گفتاردرمانگر چند صدا مثل «س»، «ش»، «ف» را پخش میکند و کودک باید صدای «س» را تشخیص دهد. | تمایز شنوایی |
| بازی با کارت تصویر | کارتهایی با کلمات “سیب”، “سگ”، “شیر”، “فیل” نشان داده میشود و کودک باید کارتهای دارای «س» را انتخاب کند. | آگاهی از صدا |
| ضبط و پخش صدا | کودک صدای خودش را هنگام گفتن «س» میشنود تا خطا را بشناسد. | خودارزیابی |
| آینه گفتاری | گفتاردرمانگر و کودک همزمان در آینه تمرین میکنند تا وضعیت دهان را مشاهده کنند. | اصلاح وضعیت زبان |
این مرحله کمک میکند مغز کودک تشخیص دهد کدام تلفظ صحیح است و کدام نیاز به اصلاح دارد.
۴. تمرین گفتن حرف «س» به تنهایی و در هجاها
پس از درک محل تولید و جریان هوا، نوبت به تولید واقعی صدای «س» میرسد.
در این مرحله فرد باید حرف «س» را ابتدا بهصورت مجزا و سپس در قالب هجاهای ترکیبی تمرین کند.
✅ گام اول: گفتن صدای “س” بهتنهایی در بازدمهای آرام
س… س… س…
✅ گام دوم: ترکیب با واکهها برای ساخت هجا:
سا، سو، سی، سه، سو، سی، سو…
✅ گام سوم: تمرین معکوس (قرار دادن «س» در انتهای هجا):
اس، اوس، ایس، اسا، اسو، اسی…
✅ گام چهارم: بازیهای گفتاری با تکرار هجاها در قالب شعر یا ریتم:
“سیسیسی – سوسوسو – ساساسا”
این تمرین باعث تثبیت حرکات دقیق زبان و انتقال طبیعی صدا میشود.
۵. تمرین تلفظ در کلمات و جملات روزمره
در آخرین مرحله، گفتاردرمانگر به بیمار کمک میکند تا صدای «س» را در بافت واقعی کلمات و گفتار روزمره به کار ببرد. این مرحله از مهمترین بخشهای گفتاردرمانی است زیرا به انتقال مهارت از «تمرین» به «زندگی واقعی» کمک میکند.
تمرین با کلمات ساده
کلمات پیشنهادی برای تمرین اولیه:
- سیب 🍎
- سبد
- سگ
- ساعت
- سبز
- لباس
- مدرسه
- شمس
تمرین با جملات ساده
- سیب سالم و سبز است.
- سارا ساعت جدید دارد.
- سامان سگ سفید دارد.
- سه سبد سیب سرخ روی میز است.
تمرین با متن کوتاه
کودک میتواند داستانهای کوتاه حاوی کلمات «س» را با صدای بلند بخواند. مثلاً:
سارا صبح زود بیدار شد، سبد سیب را برداشت و به سمت مدرسه رفت.
✅ گفتاردرمانگر در این مرحله تلفظ را گوش میدهد، اشتباهها را اصلاح میکند و بازخورد میدهد.
نکات کلیدی در تمرین تلفظ حرف «س»
- تمرین باید روزانه و کوتاه باشد ۵ تا ۱۰ دقیقه در هر نوبت
- کودک را تشویق کنید، نه توبیخ — انگیزه مثبت باعث پیشرفت سریعتر میشود
- از آینه استفاده کنید تا کودک موقعیت زبان و دهان خود را ببیند
- اگر کودک حرف «س» را به «ش» یا «ث» تبدیل میکند، جای زبان باید اصلاح شود
- شنیدن صدای درست بسیار مهمتر از گفتن آن است — گوش کودک باید آموزش ببیند
- هر تمرین جدید باید بعد از تسلط بر مرحله قبلی شروع شود
اشتباهات رایج در تمرین تلفظ “س”
برخی والدین یا حتی درمانگران تازهکار در طول تمرین ممکن است مرتکب اشتباهاتی شوند که روند پیشرفت را کند میکند. چند مورد از این خطاها عبارتاند از:
- تمرکز بیش از حد بر گفتن سریع بهجای دقیق
- تمرین طولانی و خستهکننده (که باعث دلزدگی میشود)
- بیتوجهی به تنفس و جریان هوا
- عدم اصلاح موقعیت زبان بهصورت بصری
- تمرین نکردن در موقعیتهای طبیعی مانند بازی یا مکالمه
چه زمانی باید به گفتاردرمانگر مراجعه کرد؟
اگر کودک بالای ۴ سال هنوز نمیتواند صدای «س» را به درستی تلفظ کند، یا جای آن را با صداهای دیگر عوض میکند، باید ارزیابی گفتاردرمانی انجام شود. در بزرگسالان نیز اگر مشکل تلفظ به دلیل ضربه مغزی، سکته یا مشکلات عصبی ایجاد شده، درمان تخصصی ضروری است. گفتاردرمانگر با بررسی حرکات زبان، وضعیت دندانها، شنوایی و الگوی تنفس، بهترین برنامه تمرینی را تنظیم میکند.
نقش خانواده در موفقیت درمان
درمان تلفظ بدون همکاری خانواده معمولاً به نتیجه نمیرسد. والدین میتوانند:
- تمرینها را روزانه در منزل تکرار کنند
- از بازیهای آموزشی شامل کلمات دارای «س» استفاده کنند
- از تشویقهای کلامی و استیکر جایزه بهره ببرند
- صدای درست کودک را ضبط کرده و برایش پخش کنند تا پیشرفت را حس کند
جمعبندی
تلفظ حرف «س» نیازمند هماهنگی دقیق بین زبان، دندان و جریان هواست. اگر این هماهنگی دچار اختلال شود، گفتار مبهم و ناصحیح خواهد شد. با انجام ۵ تمرین کلیدی گفتاردرمانی — شامل تقویت زبان، تمرین جریان هوا، تمایز شنیداری، تمرین هجاها و تمرین در کلمات — میتوان تلفظ این حرف را بهصورت اصولی و پایدار اصلاح کرد. چه کودک باشید چه بزرگسال، گفتاردرمانی میتواند به شما کمک کند تا با اعتمادبهنفس صحبت کنید و گفتارتان شفافتر و طبیعیتر شود.
مقاله واقعاً کمککننده بود. اگر ممکن است در آینده ۵ تمرین برای اصلاح صدای ‘ز’ را هم قرار دهید، چون معمولاً این دو صدا با هم اشتباه گرفته میشوند و به نظر میرسد جایگاه تولید نزدیکی دارند.
ممنون از معرفی تمرینات. من در بزرگسالی روی تلفظم کار میکنم و تکنیک ‘لبخند سیمی’ برایم واقعاً مفید بوده. آیا تمرین خاصی برای تقویت عضلات اطراف دهان که به ثبات فک در حین تولید ‘س’ کمک کند، وجود دارد؟
این تمرینات گفتاردرمانی برای تلفظ ‘س’ خیلی به جا بود. به عنوان مادری که کودکش در تلفظ این صدا مشکل داره، دنبال راهکارهای ساده و عملی بودم. لطفاً در مورد نحوه جایگذاری صحیح زبان در این تمرینات بیشتر توضیح دهید.