انواع فلج مغزی + 3 روش درمان آن

فلج مغزی چیست؟ Cerebral palsy یا فلج مغزی عبارت است از آسیب به مغز در حال رشد که این آسیب غیر پیشرونده می‌باشد به این معنا که آسیب با رشد کودک پیشرفتی نمی‌کند. (رشد مغز معمولاً تا ۵ سالگی ادامه پیدا می‌کند و آسیب‌های قبل از آن که به مغز وارد می‌شوند باعث ایجاد بیماری فلج مغزی یا سی‌پی می‌شود).

علل ایجاد فلج مغزی

علل ایجاد فلج مغزی سی پی با توجه به زمان ایجاد آسیب ۳ دسته تقسیم می‌شود:

1. آسیب قبل از تولد
2. آسیب حین تولد
3.  آسیب بعد از تولد

بیشتر بخوانید :اختلال بیش فعالی و علت بوجود آمدن و انواع آن

1) فلج مغزی قبل از تولد

این عوامل باعث آسیب به مغز در دوران جنینی و بارداری مادر می‌باشد گروهی از این عوامل شامل :

• جهش‌های ژنتیکی که منجر به رشد غیر طبیعی در مغز جنین می‌شود
• عفونت‌های مادر که باعث ایجاد آسیب به مغز جنین می‌شود
• خونریزی‌های رحمی
• عفونت‌های جنین
• آسیب سر جنین بر اثر ضربه یا حادثه
• کمبود اکسیژن یا هایپوکسی شدن و …

2) فلج مغزی در اثر عوامل خطر حین تولد

• آسیب به سر حین زایمان
• گیر کردن جنین در کانال زایمان
• نرسیدن اکسیژن به مغز یا هایپوکسی شدن
• زایمان زود هنگام یا دیرهنگام
• و…

3) فلج مغزی بر اثر پر ریسک بعد از تولد

این موارد شامل :

• ضربه به مغز
•  تشنج
• آسیب به عروق مغزی مانند سکته های مغزی در نوزادان میباشد

بیشتر بخوانید : اوتیسم و عملکرد کاری و ملاک های تشخیص اوتیسم

انواع cp یا فلج مغزی بر اساس قسمت های درگیر در مغز

هر کدام از انواع فلج مغزی بر قسمت‌های مختلفی از مغز آسیب وارد می‌کند و ممکن است علائم حرکتی ذهنی گفتاری و… متفاوتی را نسبت به یکدیگر ایجاد کند که که شامل پی اسپاستیک سی‌پی اتتوئید آتاکسی هایپوتونیک مختلط می‌باشد. تشخیص هر یک از انواع سی‌پی توسط پزشک فوق تخصص مغز و اعصاب اطفال(نورولوژیست اطفال ) و با معاینات بالینی و تصویربرداری از مغز اجام می‌شود.

۱_ فلج مغزی اسپاستیک:

این نوع به سی‌پی هایپرتونیک نیز شناخته می‌شود افراد اد با این نوع سی‌پی تن عضلانی بالایی دارند و اصطلاحا دارای سفتی عضلانی می‌باشند علت ایجاد این نوع  از فلج مغزی آسیب به بخش‌های هرمی مغز می‌باشد که پیام‌ها را به عضلات می‌فرستد و دچار اختلال در حرکات ارادی می‌شوند. بخش‌های هرمی در هر دو سمت مغز وجود دارند که آسیب به هر سمت باعث ایجاد فلجی در سمت مقابل اندام‌ها می‌شود به طور مثال آسیب به سمت راست مغز باعث ایجاد فلجی در اندام‌های سمت چپ می‌شود. Cp اسپاستیک شایع ترین نوع سی پی است که حدود ۷۷ درصد افراد سی پی ؛ به آن مبتلا هستند.

علایم این نوع فلج مغزی شامل:

• سفتی و خشکی در برخی عضلات
• رفلکس‌های غیر ارادی
•  محدودیت حرکتی در مفاصل
•  ضعف در برخی حرکات ارادی
•  تاخیر حرکتی و … میباشد

*میزان اسپاستیسیته یا سفتی عضلات با معاینه دقیق بررسی و مراحل درمانی انجام می‌شود.

بیشتر بخوانید : سنجش ورود به مدسه، هدف و آیتم های مورد ارزیابی در آن

۲_فلج مغزی اتتوئید:

این نوع از فلج مغزی بر حرکات غیر ارادی صورت و اندام‌ها تاثیر منفی می‌گذارد که سبب ایجاد هایپرتونی (سفتی عضلات) و هایپوتونی (شلی عضلات) می‌شود که باعث بالا و پایین رفتن تون عضلانی و سفتی و شلی عضلات می‌گردد.

در این افراد آسیب مغزی به راه‌های خارج هرمی اطلاق می‌شود که مسئول حرکات غیر ارادی در اندام‌ها و تنه و سر و گردن می‌باشند.

*این گروه شامل ۶/۲ درصد از افراد مبتلا میباشد.

*این نوع از فلج مغزی به سه قسمت تسیم می‌شود که شامل دیستونی، کره، اتتوز هستند.

دیستونی :

انقباظ عضلات به صورت غیر ارادی و در نتیجه باعث ایجاد حرکات غیر ارادی در اندام ها میباشد.

در این نوع از فلج مغزی اتتوئید سفتی و شلی عضلات مشهود است.

اتتوز:

حرکات با سرعت کم به صورت متوالی و غیرارادی هستند در زمان استراحت نیز این حرکات مشاهده می‌شوند هنگام تلاش برای انجام حرکت ؛این حرکات غیر ارادی بیشترمشاهده می‌شود.

فرد مبتلا در تون عضلاتش نوسانات را به صورت هایپوتونی یا هایپرتونی نشان می‌دهد که باعث می‌شود در حفظ حالات بدنی دچار مشکل شود مثلاً حفظ وضعیت گردن، حفظ وضعیت نشسته ، ایستادن و راه رفتن در این افراد با تغییرات تونی در عضلات انجام میشود.

کره:

در این افراد حرکات تنه سریع و غیرارادی می‌باشد.ضعف عضلانی به صورت حرکات خشن، چرخشی و به اصطلاح کره‌ای مشاهده می‌شود؛

این حرکات کره‌ای در هنگام هیجانی شدن فرد به شدت افزایش پیدا می‌کند و باعث ناتوانی در حفظ ثبات بدن در وضعیت‌های گردن گرفتن نشستن ایستادن و غیره می‌شود.

۳_ فلج مغزی آتاکسیک

میزان ابتلا به این نوع سی پی حدود ۴/۲ درصد میباشد.

در این نوع از فلج مغزی سی پی آسیب به مخچه وارد می‌شود سبب اختلال در عملکرد مخچه می‌گردد.

وظایف مخچه

شامل حفظ تعادل هماهنگی حرکات حفظ ثبات بدن تکلم قابل فهم و غیره است که در این افراد ممکن است هر کدام از این موارد دچار آسیب بشود.

علائم بالینی آتاکسی

1_مشکلات تعادلی ۲_ عدم هماهنگی در اندام ها ۳_ لرزش بدن حین حرکت ۴_ ضعف در تکلم ۵_ ضعف در حفظ ثبات ۶_ مشکلات در انجام حرکات fine یا حرکات دستی ریز مثلا بستن دکمه ؛ نوشتن؛ گره زدن و ….

۴_فلج مغزی هایپونی

در این گروه از فلج مغزی عضلات شل یا به اصطلاح فلاسید هستند به این معنا که تون عضلات پایین و دامنه حرکتی مفاصل بالاتر از حالت عادی می‌باشد.

عضلات توانایی حفظ پاسچر و وضعیت مفاصل را ندارند.

این نوع از فلج مغزی ممکن است تا قبل از ۶ ماهگی تشخیص داده شود و یا در صورت خفیف بودن در برخی از موارد تا سنین بالاتر تشخیص داده نمی‌شود.

علائم هایپوتونی شامل :۱_خستگی ۲_شلی عضلات ۳_مشکل در کنترل وضعیت بدن ۴_ افتادن مکرر حین نشستن ۵_ خم شدن رو به جلو حین نشستن ۶_انعطاف پذیری زیاد و دامنه حرکتی فراتر از حد نرمال در مفاصل ۷_ تاخیر رشدی حرکتی و… میباشد.

۵_ فلج مغزی مختلط

در برخی موارد ممکن است سطح آسیب مغزی در بیش از یک منطقه از مغز باشد و دو یا بیشتر از قسمت‌های مغز را درگیر کند که علائمی از دو نوع از آسیب‌های مغزی را نشان دهد که در این مواقع فرد در گروه سی پی مختلف قرار می‌گیرد.

فلج مغزی دارای تقسیم بندی دیگری می‌باشد که بر اساس درگیری در اندام‌ها و تنه است این نوع تقسیم بندی مشکلات دست‌ها و پاها و تنه را بررسی می‌کند و نامگذاری انواع آن نیز با توجه به همین موارد است:

1.  مونوپلوژی: مورد خفیف و بسیار نادر از فلج مغزی می‌باشد که در آن یک اندام (یک دست یا یک پا) درگیر و دچار ضعف یا اسپاس می‌شود.
2. دایپلژی: در این نوع از سی‌پی دو اندام درگیر می‌شود که ممکن است دو دست یا دو پا باشد که اغلب هر دو پا را درگیر می‌کند در برخی موارد این نوع از فلج مغزی هایی از تنه را هم درگیر می‌کند که معمولاً این نوع از این بیماری در کودکان زودرس بیشتر مشاهده میشود.
3. همی پلژی: اینو به فلج مغزی یک طرفه نیز نامگذاری میشود. این صورت که اندام‌های یک طرف) دست و پای چپ یا دست و پای راست) دچار فلجی می‌گردد این نوع از سی‌پی معمولاً به علت خونریزی یا آسیب به عروق مغزی قبل از تولد ایجاد می‌شود.
4. تری پلژی: درگیری سه اندام می‌باشد که به صورت فلجی در دو دست و یک پا و یا دو پا و یک دست دیده می‌شود.
5. کوآدروپلژی: شدیدترین نوع از فلج مغزی می‌باشد که در آن هر چهار اندام درگیر و همچنین درگیری تنه و صورت نیز در برخی موارد مشهود است.
6. دبل همی پلژی: در این نوع از فلج مغزی هر دو طرف اندام‌ها درگیر هستند اما درگیری در یک طرف بیشتر از درگیری در طرف دیگر است. به طور مثال درگیری در دست و پای راست شدیدتر از درگیری در دست و پای چپ می‌باشد و یا برعکس.

بیشتر بخوانید: سکته مغزی، بررسی علائم و علت های آن

سیستم طبقه بندی عملکرد حرکات درشت GMFCS

یک مقیاس استاندارد جهانی برای تعیین توانایی حرکات درشت و توانایی‌های دیگر در کودکان فلج مغزی است. تمرکز این مقیاس بر توانایی های در: نشستن، حرکات مستقل بدن، استفاده از ویلچر و غیره می‌باشد.

این مقیاس دارای ۵ سطح است که سطح (۱)کمترین مشکل و سطح (۵)بیشترین مشکل را دارد:

سطح ۱: این کودکان کمترین مشکلات را دارند و در گروه فلج مغزی خفیف قرار می‌گیرند که قادرند راه رفتن و فعالیت‌های دیگر خود را به صورت مستقل انجام دهند.

سطح ۲: مشکلات در این گروه نسبتاً خفیف است و در راه رفتن مسافت‌های تقریباً طولانی با مشکلات کمی روبرو هستند اما برای راه رفتن ممکن است نیاز به اسپیلنت یا بریس داشته باشند. این افراد در هماهنگی‌های حرکتی سطوح بالا مثل دویدن پریدن و لی لی کردن دچار نقص می‌باشند.

سطح ۳: این افراد با کمک وسایل حمایتی مانند عصا و واکر توانایی راه رفتن را پیدا می‌کند در برخی موارد در خارج از خانه نیاز به استفاده از ویلچر دارند.

سطح ۴: این گروه برای نشستن نیاز به کمک دارند و با استفاده از ویلچر جابجا می‌شوند.

سطح ۵: پایین‌ترین سطح توانایی حرکتی می‌باشد که در حفظ وضعیت سر و گردن و تنه نیز نیاز به حمایت دارند و ممکن است با استفاده از ویلچر برقی جابجا بشوند.

بیشتر بخوانید : اختلال یادگیری و ویژگی ها و راه های درمان آن

علائم مهم در کودکان که ممکن است نشانه ی درگیری کودک با فلج مغزی باشند :

اولین علامت این کودکان (1)تاخیر حرکتی می‌باشد که در صورت مشاهده این مورد شما حتماً باید کودک خود را تحت نظر پزشک فوق تخصص مغز و اعصاب اطفال( نورولوژیست) اطفال قرار دهید.

سن به دست آوردن مراحل حرکتی در کودکان به شرح ذیل می‌باشد:

• گردن گرفتن: تا ۴ ماهگی
• غلط زدن: تا ۶ ماهگی
• سینه خیز رفتن: تا ۸ ماهگی
• نشستن: تا ۱۰ ماهگی
• چهاردست وپا رفتن: تا حدود ۱ سالگی
• راه رفتن و ایستادن مستقل: تا حدود ۱۴ ماهگی
• راه رفتن متعادل به همراه بالا و پایین رفتن از پله: تا ۲ سالگی

*تاخیر در هر یک از مراحل رشدی فوق تا بیش از حدود یک ماه می‌تواند نشانه آسیب مغزی در کودک شما باشد.

مورد دیگر در علائم خطر درگیری کودک با فلج مغزی (2)سفتی یا اسپاسم عضلات می‌باشد که بیشتر در عضلات پشت ساق پا (آشیل) عضلات داخلی ران (کشاله) و عضلات بازو و مچ دست میباشد که در صورت مشاهده سفتی در هر کدام از عضلات فوق باید فوراً کودک را تحت نظر پزشک فوق تخصص مغز و اعصاب اطفال قرار دهید.

روش درمان فلج مغزی یا سی پی

همانطور که بارها اشاره شد اولین راه درمان این کودکان ویزیت توسط پزشک فوق تخصص مغز و اعصاب اطفال می‌باشد و پس از آن به سرعت شروع به اقدامات توانبخشی صحیح که شامل کاردرمانی و گفتار درمانی است؛ بشود.

جلسات گفتار درمانی با توجه به مشکلات کودکان سی‌پی در بلع و یا مشکلات کودکان در حرف زدن اعم از تاخیر کلامی ناروایی کلامی در کودکان فلج مغزی مشکلات تنفس و غیره تحت نظر متخصص گفتار درمانی انجام و برنامه‌های درمانی متناسب با این مشکلات اجرا می‌شود.

در جلسات کاردرمانی تمرکز بر روی مشکلات جسمی حرکتی شامل تاخیر حرکتی و مشکلات تعادل سفتی عضلانی و عدم حفظ پستچر کودک ضعف عضلانی و…

مورد دیگری که در جلسات کاردرمانی بررسی میشود مشکلات ذهنی و شناختی کودکان می‌باشد که از علائم شایع در کودکان در کودکان فلج مغزی است.

دو مورد بالا یعنی مشکلات جسمی و ذهنی توسط متخصص کاردرمانی به صورت دقیق ارزیابی و برنامه درمانی منظم اجرا می‌شود.

گفتار درمانی فلج مغزی

فلج مغزی (Cerebral Palsy – CP)، گروهی از اختلالات حرکتی است که بر توانایی فرد در حرکت و حفظ تعادل و وضعیت بدن تأثیر می‌گذارد. این آسیب مغزی که قبل، حین یا اندکی پس از تولد رخ می‌دهد، می‌تواند طیف وسیعی از مشکلات را به همراه داشته باشد که یکی از شایع‌ترین و چالش‌برانگیزترین آن‌ها، اختلالات گفتار و زبان است. گفتاردرمانی به عنوان یک شاخه حیاتی از علوم توانبخشی، نقشی اساسی در بهبود کیفیت زندگی و افزایش استقلال این افراد ایفا می‌کند.

ارزیابی و مداخله زودهنگام توسط آسیب‌شناس گفتار و زبان (گفتاردرمانگر) می‌تواند به طور قابل توجهی به کودکان و بزرگسالان مبتلا به فلج مغزی کمک کند تا بر مشکلات ارتباطی خود غلبه کرده و با دنیای اطراف خود ارتباط مؤثرتری برقرار نمایند.

مشکلات شایع گفتاری و زبانی در فلج مغزی

آسیب به نواحی از مغز که مسئول کنترل عضلات هستند، می‌تواند بر تمام عضلات درگیر در فرآیند تولید گفتار، از جمله عضلات دهان، زبان، فک، حنجره و سیستم تنفسی تأثیر بگذارد. این امر منجر به بروز مشکلات متنوعی می‌شود که شایع‌ترین آن‌ها عبارتند از:

• دیزآرتری (Dysarthria): این شایع‌ترین اختلال گفتاری در افراد مبتلا به فلج مغزی است که به دلیل ضعف، فلج یا ناهماهنگی عضلات گفتاری ایجاد می‌شود. علائم دیزآرتری می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

  • گفتار کند، بریده‌بریده یا بسیار سریع
  • تلفظ نامفهوم و گنگ کلمات
  • یکنواختی یا تغییرات نامناسب در بلندی و زیر و بمی صدا
  • صدای نفس‌آلود یا خشن
  • آبریزش دهان

• مشکلات بلع (Dysphagia): بسیاری از عضلاتی که در گفتار نقش دارند، در فرآیند جویدن و بلع نیز درگیر هستند. به همین دلیل، مشکلات بلع در این افراد شایع است و می‌تواند منجر به سوءتغذیه، کم‌آبی بدن و حتی عفونت‌های ریوی شود.

• اختلالات تولید (Articulation Disorders): فرد در تولید صحیح صداها و هجاها مشکل دارد که باعث می‌شود گفتار او برای دیگران قابل فهم نباشد.

• اختلالات روانی گفتار (Fluency Disorders): لکنت زبان و بریده‌بریده صحبت کردن از جمله این مشکلات هستند.

• اختلالات صوت (Voice Disorders): مشکلاتی در کیفیت، بلندی و زیر و بمی صدا که می‌تواند ناشی از کنترل ضعیف عضلات حنجره باشد.

• تأخیر در رشد زبان: کودکان مبتلا به فلج مغزی ممکن است در فراگیری واژگان، ساختن جمله و درک مفاهیم زبانی با تأخیر مواجه شوند.

فرآیند گفتاردرمانی در فلج مغزی

گفتاردرمانی یک فرآیند جامع و فردی‌سازی شده است که با ارزیابی دقیق آغاز و با طراحی یک برنامه درمانی متناسب با نیازهای هر فرد ادامه می‌یابد.

۱. ارزیابی جامع: اولین قدم، ارزیابی دقیق توسط گفتاردرمانگر است. این ارزیابی شامل موارد زیر است:

• ارزیابی حرکات دهانی-صورتی: بررسی قدرت، دامنه حرکتی و هماهنگی عضلات لب‌ها، زبان، فک و کام نرم.
• ارزیابی تولید گفتار: بررسی وضوح و دقت تولید صداها، کلمات و جملات.
• ارزیابی عملکرد صوتی: بررسی کیفیت، بلندی و زیر و بمی صدا.
• ارزیابی تنفس: بررسی الگو و هماهنگی تنفس برای گفتار.
• ارزیابی مهارت‌های بلع: مشاهده و بررسی فرآیند خوردن و آشامیدن برای شناسایی هرگونه خطر.
• ارزیابی مهارت‌های زبانی: سنجش درک و بیان زبان، دایره واژگان و مهارت‌های ارتباطی-اجتماعی.

۲. تدوین برنامه درمانی: پس از ارزیابی، گفتاردرمانگر اهداف درمانی کوتاه‌مدت و بلندمدت را با همکاری فرد و خانواده او تعیین می‌کند. برنامه‌های درمانی می‌تواند شامل ترکیبی از روش‌های زیر باشد:

• تمرینات حرکتی دهان و صورت: برای افزایش قدرت و هماهنگی عضلات درگیر در گفتار و بلع. این تمرینات می‌تواند شامل بازی با حباب، استفاده از نی، فوت کردن در سوت و تمرینات خاص برای زبان و لب‌ها باشد.
• تمرینات تنفسی: برای بهبود کنترل تنفس و هماهنگی آن با تولید گفتار.
• تمرینات تولید و وضوح گفتار: تمرین برای تولید صحیح صداها و کلمات به صورت جداگانه و در جمله.
• تمرینات صوت: برای بهبود کیفیت، بلندی و کنترل صدا.
• مداخلات مربوط به بلع: ارائه راهکارهایی برای بهبود ایمنی و کارایی بلع، مانند تغییر در غلظت غذا و مایعات و آموزش وضعیت صحیح بدن هنگام غذا خوردن.
• استفاده از روش‌های ارتباطی جایگزین و کمکی (AAC): در مواردی که گفتار فرد بسیار نامفهوم است، از ابزارهایی مانند تخته‌های ارتباطی با تصاویر یا حروف، زبان اشاره یا دستگاه‌های تولیدکننده گفتار (SGDs) برای کمک به برقراری ارتباط استفاده می‌شود.
• آموزش به خانواده: آموزش راهکارها و تمرینات به والدین و مراقبین برای ادامه روند درمان در منزل و ایجاد یک محیط ارتباطی حمایت‌گر.

اهمیت رویکرد تیمی در توانبخشی

بهترین نتایج درمانی برای افراد مبتلا به فلج مغزی در قالب یک رویکرد تیمی چندتخصصی حاصل می‌شود. در این تیم، گفتاردرمانگر در کنار سایر متخصصین از جمله کاردرمانگر (برای بهبود مهارت‌های حرکتی ظریف و درشت و استقلال در فعالیت‌های روزمره)، فیزیوتراپیست (برای بهبود حرکت و عملکرد فیزیکی)، متخصص مغز و اعصاب کودکان، متخصص ارتوپدی و روانشناس فعالیت می‌کند. هماهنگی و همکاری این تیم تضمین‌کننده یک برنامه توانبخشی جامع و یکپارچه برای فرد است.

در نهایت، گفتاردرمانی برای افراد مبتلا به فلج مغزی فراتر از “یاد دادن حرف زدن” است. این یک مسیر توانمندسازی است که به فرد کمک می‌کند تا نیازها، افکار و احساسات خود را بیان کند، در فعالیت‌های اجتماعی مشارکت فعال داشته باشد و به استقلال و کیفیت زندگی بالاتری دست یابد. صبر، پیگیری مستمر و همکاری نزدیک با تیم درمانی، ارکان اصلی موفقیت در این مسیر هستند.